Posted by: Tempo Semanal, 7 April 2009
Ohin iha Igreja hotu iha Australia hato’o 1 minutu de silensiu ba vitima sira ne’ebe mate iha Parokia Sao Joao Brito Liquica. Hafoin tinan 10 Masakre Liquica mosu, la lakon tuir anin no tempu hodi hetan Justisa. Nune’e duni kazu ne’e sei moris nafatin iha komunidade Internasional nia ulun hodi fó um minutu de silensiu iha Igreja sira iha Australia. Solidaridade sira iha Australia sei kampania nafatin hodi hari’i Tribunal Internasional ida ba Masakre Igreja Liquica.
Vitima no suvrevivensia husi Igreja Liquica kestiona atensaun Estadu TL ba Justisa, wainhira kuandu Primeiru Ministru (PM) ho Prezidenti da Republika (PR), kansela sira nia vizita hodi kualia konaba pozisaun Estadu ho Guvernu TL.
Relasiona ho vitima Masakre Liquica PR Horta kansele nia vizita ba Liquica iha dader san no PM haruka deit nia reprezentante nain rua, Ministra Sosial ho Sekretariu du Estadu Bendito Freitas mak ba ho Atul Khare ne’ebe kualia ibun been konaba Justisa ne’e mos la marka prezensa maske nia naran hekerek iha konvite.
Eurico Guterres ne’ebe sentenza tinan 20 ba rekursu hatun ba tinan 2 halo kampaina maka’as iha besik baliza TL nian atu sai membru PN Indonesia. Eurico mos halo kampaina ba Prezidenti da Republika Indonesia (RI) nian. tanba ne’e Justisa sei sai nafatin dalan nakukun ba vitima iha TL.
Selebrasaun Masakre Liquica ba dala sanulu (10), ne’ebe akontesi iha dia 6 Abril 1999 liu ba to’o agora vitima barak mak sei halerik tanba Guvernu seidauk iha atensaun atu haree sira nia moris.
Maske nune’e liu husi loron selebrasaun ne’e vitima sira hakilar nafatin ba Guvernu Timor Leste no Republik Indonesia (RI), atu nune’e bele haklaken lalais Justisa no hari’i Tribunal Internasional, atu lori autor ne’ebe momentu neba nudar lideransa tenki ba Tribunal atu toma responsabilidade ba sira nia hahalok.
Parte seluk bele dehan katak, maske vitima sira ninia esforsu no ejijensia atu hari’i Tribunal Internasional hanesan lian Indonesia hateten, ‘mimpi disiang bolong,’ maibe vitima sira iha esperansa boot esforsu hirak ne’e sei sai realidade.
Hanesan ema hotu hatene katak tinan 10 liu ba, liliu iha loron 6 Abril 1999, akontesi Masakre boot iha Kapital Distritu Liquica, iha Parokia Sao Joao Brito Liquica, ne’ebe membru grupu Pro-Otonomi ‘Milisi Besi Merah Putih no Aitarak ba asaltu Parokia ne’ebe refere no povu ne’ebe halai buka salva vida iha Igreja laran, barak mak lakon sira nia vida tan deit Ukun Rasik An.
Akontesimentu hirak ne’e, hanesan reflesaun ne’ebe hatudu ba ema tomak katak, iha momentu neba membru grupu ‘Milisia Besi Merah putih no Aitarak ne’ebe lidera rasik husi eis ‘Panglima Milisi’ Eurico Guteres no nudar Bupati ‘Administrador’ Distritu Liquica momentu neba Leonito Martins nomos Letnan Kolonel (Letkol) Asep Guswadi sai hanesan Dandim.
Bazeia ba dadus investigasaun ne’ebe iha hatudu katak, akontesimentu Masakre Liquica insulta ema barak mate nomos kanek, ne’e duni tuir investigador sira katak iha altura ne’ebe mais ou menus hamutuk ema nain 1.68 mak mate.
Relasiona ho akontesimentu refere, Vitima no familia hamutuk ho sosiedade sivil nomos Guvernu lokal sira iha ona planu atu realiza seminar boot ida hodi halao reflesaun ba Masakre ne’e.
Hafoin dadalia ho jornalista Tempo Semanal reprezentante Yayasan Hak Sisto dos Santos hateten, Orador ba seminar refere Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao, Prezidenti da Republika Jose Manuel Ramos Horta nomos reprezentante ONU Atul Khare.
Tuir Sisto, topiku ba seminar publiku ne’e oinsa atu hetan Justisa, tanba agora dadaun ne’e vitima no familia vitima sira ejije hela nafatin Justisa, maibe tinan 10 ona sa Justisa mak vitima sira hetan.
Ne’e duni liu husi seminariu ida ne’e, bele fó hanoin hikas ba nai ulun sira hodi halo reflesaun konaba buat hirak ne’ebe mensiona iha relatoriu final Comissaun Aquilhamentu Verdade no Rekonsiliasaun (CAVR) nian, entaun momentu ida ne’e hanesan mos parte ida ba vitima, familia vitima no liliu ba povu tomak ne’ebe durante ne’e ejije Justisa husu ba ulun boot sira pelu menus bele halo ona prosesu ba autor kriminizu sira.
Sisto haklaken liutan katak, Yayasan Hak hanesan parte ida ne’ebe durante ne’e akompaina familia vitima nomos nudar Orgaun ne’ebe luta ba Justisa sei esforsu an hodi kolabora nafatin ba komissaun organizadora hodi realiza seminariu publiku ne’e ho diak.
“durante ne’e ami ejije Tribunal Internasional tanba akontesimentu hirak ne’ebe mosu iha TL hahu husi 1974 to’o 1999 ne’e hanesan krime graves tanba kontra Direitus Umanus, maibe ema hirak ne’ebe sai autor prinsipais hodi komete krime ne’e seidauk prosesu ba Tribunal,”ejije Sisto ne’ebe reprezenta Yayasan Hak.
Alein de ne’e nia konta katak, iha tinan 2003 no 2004 komunidade Internasional hato’o ejijensia ba Estadu Indonesia atu julga ema hirak ne’ebe sai autor prinsipais, ne’e duni iha momentu neba sira hari’i Tribunal ad hoc, maibe tuir sira nia haree katak Tribunal ad hoc ne’e hanesan ‘Pengadilan Sandiwara,’ tanba ida ne’e hanesan simblu deit atu nune’e sira bele ses an husi julgamentu ne’ebe ejije husi Tribunal Internasional.
Tuir Yayasan Hak ne’ebe durante ne’e luta ba Justisa ho membru organizasaun sira seluk nia haree, Tribunal ad hoc sei la responde ejijensia Justisa nian, ne’e duni ba Hak kuandu ema hirak ne’e seidauk kondena ba iha Tribunal entaun konserteza sei kria impunidade.
Sisto mensiona katak, se’e enkuantu situasaun impunidade moris ona iha rai laran entaun hanoin katak, la iha Justisa, konserteza sei la kria paz, maibe prejudika tan vitima sira nia sofrementu.
Rekonsiliasaun hanesan parte ida, tan ne’e labele uza meius rekonsiliasaun hodi taka dalan ba autor prinsipais sira ne’ebe involve krime atu ba hatan iha Tribunal Internasional, tanba ema ne’ebe involve iha kazu krime graves konserteza rekonsiliasaun sei la responde situasaun ida ne’e.
Rekonsiliasaun hanesan meius politika ida, maibe atu responde kazu violasaun Direitus Umanus ne’e kompetensia Tribunal nian.
1 Pursentu
Iha parte seluk Maria Manuela Leong Pereira ne’ebe agora dadaun halao k’nar iha Internasional Center For Transitional Justice (ICTJ) haktuir katak, Masakre liquica hanesan parte importante ida, tanba ne’e grupu vitima, liliu vitima sira tenki forte hodi halao Advokasia ba sira nia direitu nomos atu foti no hatudu problema hirak ne’e ba mundu no Nasaun ida ne’e katak, iha duni akontesimentu boot ida ne’ebe importante mosu iha liqica tinan 10 liu ba, maibe realidade hatudu Justisa ba kazu hirak ne’e la iha.
Nune’e mos, realidade agora dadaun hatudu, vitima barak sei ejje hela Justisa ba kazu ne’ebe akontesi iha TL, liliu kazu Liquica ne’ebe insulta ema mate barak, maibe seidauk hatene lolos ema hira mak mate no to’o agora ema barak la hatene mate isin soe iha ne’ebe.
Tuir Leong, tanba to’o ohin loron ema barak la hatene isin mate sira ne’e soe iha ne’ebe, entaun ejijensia husi vitima nian ba Justisa tenki forte nafatin, tanba ema barak sei terus nomos ema barak sei hamlaha ba lia los maske ema balun hakarak rekonsiliasaun.
“hau hanoin prosesu servisu CAVR nian hanesan faze ida ne’ebe, ita tenki halao duni, maske la kobre ema iha Timor laran tomak, ne’e duni husi dadus relatoriu ne’ebe sira foti bele dehan iha deit 1%, husi ‘seluruh Penduduk’ TL mak hato’o ninia kazu, tanba falta ema barak seidauk fó sira nia lia los,”dehan Leong.
Ne’e duni prosesu ida ne’e nudar pasu importante ne’ebe akontesi iha TL nomos iha rai barak, inklui Indonesia
Maibe, ninia problema mak relatoriu ne’e hato’o ona ba Prezidenti no entrega ona ba Parlamentu Nasional mais to’o agora Parlamentu la debate hanesan mos iha Guvernu Interior nia ukun.
Maske, foin dadauk ne’e sira halo ona ajenda atu debate iha 10 Dezembru 2008, maibe maioria dehan katak tenki muda no labele debate tanba ajenda ne’e sensitivu, entaun kestaun ne’e laos failansia, mais ne’e prosesu ida ne’ebe tuir lolos tenki hetan atensaun husi Parlamentu atu debate no husu atu implementa sira nia rekomendasaun.
Rekomendasaun hirak ne’e oinsa atu haree ba parte Justisa nomos oinsa buka tan dadus husi ema hirak ne’ebe nunka kualia konaba sira nia kazu.
Membru Parlamentu sira nudar reprezentante povu, ne’e duni sira tenki haree mos kestaun ida ne’e, tanba Justisa ba vitima laos Justisa formal deit, maibe bele iha mos Justisa Sosial, atu nune’e vitima sira bele hetan rekooperasaun.
Se karik la iha Justisa nomos la fó atensaun lalais ba assuntu refere konserteza bele hamosu impaktu ba vitima sira, tanba vitima barak mate ona, vitima barak terus nomos vitima barak la hetan atensaun husi Guvernu ne’ebe realidade hatudu vitima barak la tama iha kategoria programa Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS) hanesan bolsu de mae.
Wainhira husu konaba Tribunal Internasional, membru ICTJ ne’e konfesa katak, bazeia ba rezultadu konsultasaun ne’ebe halo iha 13 Distritu realidadu hatudu numeru barak liu mak ema ejije Justisa, tanba liu husi Justisa ema bele konfesa sira nia sala, nune’e mos liu husi Justisa sira bele hatudu ema nia mate fatin ne’ebe sira oho.(Ico/tov)
